تاریخچه مختصر رشته، علم یا هنر آینده پژوهی

رشته آینده پژوهی مدرن در سال­ های دهه 1960، رشته کاملا” شناخته شده بود. انتشار کتاب “تصویر آینده” نوشته فردریک پولاک در سال 1951 یکی از نشانه ­های بارز آن و کتاب “هنر حدس زدن” نوشته برتراند ژوونل که به سال 1964 منتشر شد، نشانه دیگر آن است. پولاک از مفهوم تصویر آینده برای تحلیل فراز و نشیب تمدن­ ها استفاده کرد. وی تمدن­ ها و امپراطوری­ های باستانی را مورد مطالعه قرار داد و دلیل اصلی فروپاشی این امپراطوری­ ها (از جمله امپراطوری ایران و روم) را نداشتن تصویری از آینده تشریح کرد. اما برتراند ژوونل برای اولین بار مشکلات منطقی و سیاسی مربوط به پیش بینی را مورد توجه قرار داد و روش­ هایی را برای مطالعه آینده حوزه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تشریح کرد. یکی دیگر از افراد تاثیرگذار در رشد و توسعه رشته آینده پژوهی، هرمان کان بود. کان یکی از موسسان انستیتو هادسون بود که در ابداع و توسعه روش سناریونویسی (از روش­ های پرکاربرد آینده پژوهی) نقش اساسی داشت. کتاب­ های “200 سال آینده”، “درباره جنگ گرما هسته ­ای”، “تفکر درباره غیرقابل تفکرها” از جمله کتاب­ های وی هستند که با روش سناریونویسی برای آینده نوشته شده­ اند. به غیر از افراد کلیدی، تشکیل انجمن­ های تخصصی آینده پژوهی از نشانه­ های دیگر پیدایش این رشته جدید بود. به عنوان مثال در سال­ 1966 انجمن آینده جهان بوسیله ادوارد کورنیش و دیگران تاسیس شد که در میان سازمان­ های متعدد آینده پژوهی به یکی از بزرگترین و تاثیرگذارترین آن­ ها بدل شد. در همین راستا، در سال 1967 اورلیو پیسی و دیگران کلوپ روم را بنا نهادند. این گروه کوچک در دهه 1970 به یکی از موثرترین و با نفوذترین گروه­ های آینده پژوهی تبدیل گردید. کلوب رم در دهه، 1970 بیشتر به دلیل انتشار کتاب­ های “محدودیت رشد” و “بهار خاموش” شهرت بالایی کسب کرد و نظریه­ های ارایه شده در این کلوب باعث بروز جنبش ­های اعتراضی و اجتماعی مانند جنبش گایا برای حفظ و نجات محیط زیست شد. انتشار کتاب “شوک آینده” توسط الوین تافلر در اوایل دهه 1970 نیز در آشنا کردن افراد جامعه با موضوع آینده پژوهی و توسعه رشته آینده­ پژوهی بسیار موثر بود. در همان سال­ های دهه 1970، دانیل بل، آینده پژوه و جامعه شناس برجسته، از فرارسیدن جامعه فراصنعتی صحبت به میان آورد. او تاکید می­ کرد که جامعه صنعتی بر فناوری ماشین استوار است در حالیکه شکل ­گیری جامعه فراصنعتی مبتنی بر فناوری خرد ورز، نرم افزار، و دانش کد شده است. در نگاه دانیل بل، مشخصه­ های اصلی ساختاری در جامعه صنعتی کار و سرمایه بودند. اما در جامعه فراصنعتی مشخصه­ های اصلی اطلاعات و دانش هستند. در سال 1977، انجمن جهانی آینده، کتاب “مطالعه آینده” را به قلم ادوارد کورنیش منتشر کرد. کورنیش توانست بر اساس تحقیقات قابل ملاحظه­ ای که پیرامون آینده پژوهی انجام داده بود، گزارشی تهیه کرده و انجمن­ های در حال رشد و توسعه آینده پژوهی را شناسائی  کند. فرد دیگری که به نظر من نقش مهمی در توسعه آینده پژوهی در حوزه ­های اجتماعی بازی کرده است، الیور مارکلی است. کتاب وی با عنوان “تغییر تصویرهای بشر” که با همکاری انستیتو تحقیقات استانفورد در سال 1982 منتشر شده است، از جمله کتاب­ های تاثیرگذار در مبحث آینده پژوهی است.

برای رشته آینده پژوهی نمی­ توان یک تاریخچه کوتاه و جامع نوشت، چرا که رشته آینده پژوهی معاصر از مسیرهای تکامل مختلفی گذشته است. یکی از این مسیرها، در کار ویلیام اگبرن و همکارانش براساس تجزیه و تحلیل روندهای اجتماعی و نقش فناوری در دگرگونی­ های اجتماعی پایه ریزی شد. پیدایش رشته ­ای که امروزه “ارزیابی فناوری” نامیده می­ شود، از دستاوردهای وی و همکارانش بود. مسیر دیگر در تکامل مطالعات آینده پژوهی “تحقیق در عملیات” و کانون­ های تفکر یا اندیشکده ­ها بود. در سال 1945، ژنرال هنری اچ.آرنولد برای اینکه کمک­ های فکری به نیروهای هوائی آمریکا در تصمیم­ گیری­ های خود برساند، یک موسسه تحقیقاتی به نام “موسسه رند” را تاسیس کرد. این موسسه، در میان موسسات  و سازمان­ هائی که کار فکری می­ کنند و به عنوان کانون تفکر یا اندیشکده شناخته می­ شوند، از موثرترین­ ها و بانفوذترین­ ها است. بیشتر دستاوردهای این موسسه مثل انتخاب سیاست ­ها، راهبردها، توصیه ­ها، هشدارها، طرح­ های بلند مدت، پیش بینی­ ها و ایده­ های جدید به نحوی از انحا متضمن تفکر آینده نگرانه بوده و توسط دولت­ های آمریکا به اجرا گذاشته می­ شوند. از سال ،1970 موسسه رند، پروژه­ های غیر نظامی را نیز تا حدی به فعالیت ­های خود اضافه کرد و لذا از حالت سری و محرمانه بودن خارج شد. امروزه موسسات و نهادهای بسیاری در بخش خصوصی و یا در ساختار دولتی در سراسر جهان وجود دارند که وظیفه و ماموریت اصلی آن ­ها رصد تحولات و روندهای جاری و آینده است تا بتوانند شرکت ­ها، سازمان­ ها و دولت­ ها را در تصمیم ­های حساس و بلندمدت یاری رسانند.