با توجه به اینکه در افزون بر بیست سال گذشته، مطالعات و پروژه های متعددی در زمینه سناریونویسی برای آینده در موضوعات مختلف داشته ام، در نظر دارم، اغلب گزارشات مربوط به این پروژه ها را در این سایت قرار دهم تا نه تنها علاقه مندان به این موضوعات بتوانند آن ها را مطالعه کنند، بلکه دانشجویان و محققان این حوزه نیز از تجربیات و خروجی های این گزارشات بهره مند شوند. اولین گزارشی که برای این کار انتخاب کرده ام، “سناریوهای جهانی آینده سینما” است. نکته مهم اینجاست که اغلب این تحقیقات در سال های گذشته انجام شده است و بسیاری از عدم قطعیت های آن زمان شاید دیگر مطرح نباشند و موضوعات دیگری اضافه شده باشند. با توجه به اینکه من به رسم امانتداری از متن اصلی، هیچ دخل و تصرفی در محتوا انجام نداده ام، لذا لطفا در قضاوت درباره متون این تحقیقات، قالب زمانی-مکانی مختص آن ها را در نظر بگیرید.
در نیمه دوم سال 1395، “معاونت توسعه فناوری و مطالعات سینمایی” وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سفارش تحقیقی با عنوان سناریوهای جهانی آینده سینما با محوریت فناوری را به اندیشگاه علم و صنعت جهان معاصر ارایه کرد. من در آن ایام، مسئول پروژه های آینده پژوهی در اندیشگاه علم و صنعت جهان معاصر بودم. بعد از حدود یکسال تحقیق و مطالعات آینده پژوهی در زمینه سینما که با کمک دوست و همکار خوبم، خانم نرگس نراقی انجام شد، گزارش اولیه منتشر گردید و در تاریخ 10 آبان 1396، نشست داوری این پروژه در سالن زنده یاد سیف الله داد در خانه سینما برگزار گردید. پس از بحث و بررسی و اصلاحات نهایی، در دی ماه همان سال، گزارش نهایی منتشر شد. در این مقاله سعی دارم، مهمترین بخش های گزارش را تقدیم شما بزرگواران کنم. در صورت تمایل می توانید، گزارش کامل این تحقیق را در سایت معاونت توسعه فناوری و مطالعات سینمایی (اینجا) مطالعه بفرمایید.
سناریوها چیستند؟
تاریخ استفاده از واژهی “سناریو” به دههی 1940 باز میگردد. اگرچه از این زمان از واژهی سناریو در ادبیات سیاسی استفاده میشد، اما به عنوان روشی نظاممند و سیستماتیک شناخته نمیشد. سناریوها، دقیقا مانند آنچه که در سینما انجام میشود، به این خاطر مورد استفاده قرار میگیرند، تا داستانی را به صورت کاملاً قابل درک، تصویرسازی نمایند. سناریوها نگاهی از دریچه و منظری خاص به آینده است، که در این نگاه به آینده، داستان دارای سازگاری منطقی است و اتفاقاتی خارج از عقلانیت در آنها اتفاق نمیافتد.
سابقهی استفاده از سناریوها بسیار قدیمیتر از آیندهنگاری است. اما امروزه سناریوها به عنوان جزیی از فرآیند آیندهنگاری نیز شناخته میشود، كه بوسیله آنها افراد به تبادل بینشهایشان پرداخته و در نتیجه ارتباطات در درون شبكهها تعمیق مییابد و یا به عنوان خروجی و محصول فرآیند آیندهنگاری كه به مخاطبان عرضه میگردد، در نظر گرفته میشوند. داشتن درک و تصویری از آیندههای باورکردنی[1] در دنیای پر از پیچیدگی و متغیر امروز، مقدمهی برنامهریزی، تصمیمگیری و سیاستگذاری برای حوزههای مختلف است.
با توجه به تعاریف سناریو، سناریونگاری روشی برای بهبود تصمیمگیری در برابر آیندههای ممکن و محتمل است. تمرکز اصلی سناریونگاری چگونگی توسعه محیط فعالیت بیرونی یک سازمان با توجه به محیط درونی آن در آینده میباشد. فرض اساسی در سناریونگاری آن است که تصمیمهای یک سازمان بر مبنای دستهی پیچیدهای از روابط موجود بین عوامل اقتصادی، سیاسی، فناورانه، اجتماعی و زیست محیطی اتخاذ میشوند. تمامی این عوامل برای یک سازمان یا شرکت جزء عوامل خارجی محسوب میشوند، ولی برای بهبود تصمیمگیریها و کسب بصیرت لازم در موارد مختلف مثل توسعه محصولات جدید، توسعه ظرفیتهای تولید، تدوین استراتژیهای تجاری و غیره باید تغییرات این عوامل به درستی و تا حد امکان در نظر گرفته شده و تاثیرات آنها درک شود. بعضی از این عوامل یا به عبارت دیگر متغیرها بهطور کلی قابل تعیین بوده و تا حدی نیز قابل پیشبینی هستند. مثلاً آمار جمعیت در یک کشور یا منطقهای خاص، ولی متغیرها و عواملی نیز وجود دارند که بهطور دقیق و مشخص قابل پیشبینی نبوده و ماهیت کیفی دارد. مانند: عادات خرید مشتریان، مدلهای زندگی و تقاضا برای یک محصول خاص.
در نهایت، در خصوص نگارش سناریوها میتوان گفت که به صورت کلی در فعالیت آیندهنگاری میتوان سناریوها را با روشهای متفاوتی تهیه کرد. یک سناریو میتواند خروجی مدل شبیهسازی باشد و یا توسط فعالیت گروه اندکی از متخصصان آن را نوشت و یا از طریق برگزاری کارگاههای سناریونویسی و تشریح دیدگاههای بسیاری از متخصصان آن را تهیه نمود.
گام اول: پرسش محوری یا کانونی تحقیق
پرسش محوری پژوهش، این بود که:
چه آیندههایی پیش روی سینمای جهان است؟ و نحوه تکامل بلند مدت سینمای جهان تا سال 2030 چگونه خواهد بود؟
به عبارت دیگر، سینمای جهان با ساختار و معماری فعلی، شرایط حاکم بر کسبوکار آن و با فناوریهای موجود، دچار چه دگرگونیهای دیگری در آینده خواهد شد و چرا؟
مسیری که برای پاسخگویی به این پرسش گزیده شدهاست، تهیۀ سناریوهای آینده است که در آن، جنبههای مختلف که مبین صنعت سینما هستند، معرفی و تشریح میشوند. عناوین اصلی که در سناریوها توصیف شده اند، عبارتند از تولید، توزیع و نمایش در این صنعت. مراحلی که پروژه برای رسیدن به “سناریوها” طی کرد، پرسشهای گستردهتری نیز مطرح کرد که در قالب پرسشهای فرعی به قرار زیر عنوان شدهاند:
- چه تغییراتی در محیطهای کسبوکار سینمای جهان ممکن است بهوقوع بپیوندند؟
- چه دگرگونیهای فناورانهای سینمای جهان را تحت تاثیر قرار خواهند داد؟
- چه چالشها، فرصتها و تهدیدهایی پیش روی سینمای جهان قرار دارند؟
- نیروهای تشکیل دهندۀ آیندۀ سینما، کدامها هستند؟
- روندهای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فناورانه، که میتوانند در آیندۀ این صنعت اثر گذار باشند، چیستند؟
- هر یک از المانها و اجزاء صنعت سینما، در افق زمانی پژوهش با چه تغییراتی مواجه خواهند بود؟
- مهمترین عدمقطعیتهایی که پیشِ روی آیندۀ صنعت سینما هستند، کدامها هستند؟
همانطور که بیان شد که این پرسشها، پرسشهایی هستند که در خلال پیشرفت پروژه، مطرح شده و پاسخ داده میشوند.
چارچوب مفهومی انجام پروژه
چارچوب شماتیک و مدولار انجام پروژه در شکل زیر ملاحظه میشود:
چارچوب کلان تحقیق
در ضمن مطابق درخواست کارفرما، افق زمانی این طرح نیز تا سال 2030 میلادی (1409 شمسی) تعیین شد.
روندهاي حوزه سینما در سطح جهان
در تحلیل روندهای آیندۀ صنعت، تقسیمبندی سهگانهای که در ادبیات صنعت سینما رایج است استفاده شد: تولید، توزیع و نمایش؛ که در خلال پروژه به اجزاء جزئیتر تقسیمبندی شد. روندهای حاکم بر آینده نیز عموماً در قالب دستهبندی سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، زیستمحیطی، قانونی و فناورانه گزارش میشوند؛ که البته در سناریوهای جهانی سینما، از نیروهای زیستمحیطی (بهدلیل جزئی بودن اهمیت آن) صرف نظر شده و نیروهای سیاسی و قانونی نیز، در ذیل نیروهای ژئوپولیتیک بررسی شد. میتوان ادعا کرد که این روندها، تحولاتی هستند که توسعۀ صنعت سینما را در آینده نیز تحتالشعاع قرار خواهند داد و در اثر بروز آن ها، بخشهایی از زنجیرۀ ارزش در صنعت سینما دستخوش تحولاتی خواهند شد. مثلاً با در دسترس بودن فناوریهای تولیدی، محتوای ویدئویی در بازار بهوفور یافت خواهد شد و این میتواند تولید فیلمهای سینمایی را با چالش مواجه کند: فیلمسازان باید بتوانند محصولی تولید کنند که برای مخاطب جذابتر از ویدئوهای شخصیساز باشد. همچنین با وجود تحولاتی که پیش روی این صنعت است، بازیگران این صنعت، از استودیوها گرفته تا مراکز توزیع، گونههای جدیدی از رقابت را تجربه خواهند کرد و در نهایت رفتار مشتری نیز متفاوت خواهد بود. همچنین بی حد و مرز بودن اینترنت، ساختارهای درآمدی موجود در زنجیرۀ ارزش در صنعت فیلم را به چالش میکشد؛ یعنی با وجود دانلود غیرقانونی، کسب درآمد از توزیع محصولات دیجیتالی، چندان ساده نخواهد بود. توزیعکنندگان، برای کاهش کلاهبرداری و تماشای غیر قانونی فیلمها، باید زیرساختهای امنیتیِ جدیدتری را فراهم کنند تا بتوانند از طریق کانالهای امنتری که امکان دزدی اینترنتی در آنها حداقل شده است، محتوا را به دست کاربر برسانند. بنابراین تحولات آینده، نه تنها تجربۀ مشتری را، بلکه آیندۀ کسبوکار در صنعت را نیز متحول خواهد ساخت.
پیشرانهای تغییرات در حوزه سینمای جهان
این مرحله نیز به بررسی نیروهایی پرداخته شد که آیندۀ صنعت سینما را شکل میدهند. برای نمونه میتوان به موضوع محبوبیت ژانرهای اکشن، توسعۀ فناوری واقعیت مجازی و نیز ناامنی در خاور میانه اشاره کرد. مشاهده میشود که برخی از عمده نیروهای پیشران که بر یک موضوع اثرگذارند، لزوماً با موضوع پژوهش رابطه نداشته، ولی بر آن اثرگذار هستند. اهمیت این نیروها از نیروهایی که از داخل صنعت بر آن اثر میگذارند، کمتر نیست. نیروهای پیشران عناصری هستند که باعث حرکت و تغییر در طرح اصلی سناریوها شده و سرانجام داستانها را مشخص ميکنند. به بیان دیگر، نیروهای پیشران مجموعهای از روندها، رویدادها، تصاویر و اقدامها هستند که چه بهطور عمد و چه ناخواسته، بر موضوعِ تصمیم اثرگذار بوده و در خلال زمان، به آینده شکل و جهت میدهند. فرآيند تشخیص نیروهای پیشران اغلب باعث آشکار شدن نیروهای پیشران عمیقتر و بنیادیتری ميشود که در پشت تحولات مربوط به سایر نیروها، نقش اصلی را دارند.
سوالات و عدم قطعیتهای موجود در مسیر تکامل سینمای جهان
پس از آنکه روندها و نیروهای شکلدهنده به آیندۀ صنعت استخراج شد، از تحلیل این نیروها بر یکدیگر و بررسی شدتِ اثرگذاریِ این نیروها بر موضوع تصمیم، و همچنین اهمیتی که در آتی خواهند داشت، عدمقطعیتهای کلیدی پژوهش استخراج میشوند. برای نمونه میتوان عدم قطعیت “تمایل مخاطبان به درونگرایی و تماشای فیلم در منزل، یا علاقۀ آنان به رفتن سالنهای سینما” اشاره کرد. مشاهده میشود که با بروز هر یک از دو سر این طیف، آیندۀ سینما جنبهها و ویژگیهای متفاوتی را شاهد خواهد بود. آینده، شامل عناصری است که قابل پیشبینی بوده و میتوان آن ها را با قطعیت بالایی مطرح کرد و عناصری نیز هستند که نمیتوان در خصوص آن ها اظهار نظر قطعی نمود. به بیان دیگر، آنچه آینده را میسازد مجموعهای از روندها و نیروها هستند که برخی از آن ها با قطعیت بالا و ابهام اندک، و برخی دیگر با قطعیت پایین و ابهام بیشتر روبرو هستند. علم آیندهپژوهی عمدتاً از این عدمقطعیتها الهام گرفته تا بتواند آیندههای محتمل را ترسیم کند. حال این پرسش مطرح میشود که آیندۀ سینما با چه قطعیتها و عدمقطعیتهایی مواجه است؟
برای استخراج آیندهها (سناریوهای آیندۀ) سینما، گام بعدی تشخیص عدمقطعیتهای آینده است؛ یعنی دانستن اینکه چه عناصری از آینده هستند که تحلیل بروز یا عدم بروز آن ها، ناممکن یا دشوار مینماید. بنابراین در این بخش، این عدمقطعیتها استخراج شده و نیروهایی که هر یک از آن ها را پشتیبانی میکنند نیز گزارش شدهاند.
منطق دهی به سناریوها و چارچوب تحلیل آینده، و نگارش سناریوها
با شناسایی عدمقطعیتهای کلیدی، تعداد 4 فضا برای سناریوهای آینده تشکیل میشود. در تشکیل بافتهای سناریو، اتکا به جامعه خبرگانی نیز بود. در بخش بعدی، این سناریوها بهطور روایی مطرح شده اند.
در گام بعدی پروژه، این عدمقطعیتها در کنار یکدیگر قرار گرفته و با تحلیل اثرات آن ها و نیز مطالعۀ شدت و اهمیت آنها در موضوع تصمیم، دو عدمقطعیت کلیدی برای ترسیم فضای سناریوها استخراج میشوند. لازم به بیان است با وجود اینکه در مرحلۀ نهایی تنها دو عدم قطعیت هستند که برای ترسیم آیندههای محتمل مورد استفاده قرار میگیرند، کلیۀ روندها، پیشرانها و مجموعاً نیروهایی که در فصلهای اول و دوم استخراج شدهاند در تحلیل فضای سناریوها مورد استفاده قرار می گیرند.
تعیین و استخراج این دو عدمقطعیت یکی از کلیدیترین و حساسترین مراحل آیندهپژوهی و سناریونگاری بوده، و نیاز به دانش و تجربۀ بسیاری دارد؛ چرا که این دو عدمقطعیت باید:
- پشتوانههای منطقی محکمی داشته باشند و تنها متأثر از ذهن پژوهشگر نباشند؛
- بر اساس موضوع تصمیم، بیشترین تنوع را در فضاهای سناریوها خلق کنند؛
- با ظرافت با سایر عدمقطعیتها ادغام شوند تا بتوانند آینده را با جزئیات بیشتری ترسیم کنند؛
- بروز حالتهای حدی برای آن ها، کاملاً غیرقابل پیشبینی باشد (تا بتوان آیندههای پنهان را از دل آن ها بیرون کشید)؛ و
- بر موضوع تصمیم اثرگذاری بالایی داشته باشند.
بر همین مبنا، دو عدمقطعیت با عناوین زیر استخراج شدند؛ در ادامه به تبیین هر دو حالت حدیِ این دو عدمقطعیت (که در جدول زیر نشان داده شدهاند) پرداخته شده است.
فضاهای سناریوهای آیندۀ سینمای جهان
عنوان شد که آینده، بیش از هر چیزی متأثر از عدمقطعیتها است و این عدمقطعیتها هستند که پیشبینی ناپذیرها را پیشبینی میکنند. بنابراین فضای سناریوهای آینده از تلاقیِ حالاتِ حدیِ عدم قطعیتهای کلیدی، که در بخش قبلی عنوان شدند، خلق میشوند. در شکل زیر نشان داده شدهاست که این فضاها هر کدام چه شمایلی دارند.
سناریوهای جهانی آینده سینما
در پست بعدی متن کامل سناریوها ارایه شده است.
[1] Plausible Futures
